Σύγχρονη Αιγυπτιακή πεζογραφία: Μυθιστορήματα που υπήρξαν «προφητικά»

Δημοσιεύτηκε στις 4/2/2011 στον πολιτιστικό χώρο bookbar.gr

Σύγχρονη Αιγυπτιακή πεζογραφία

Μυθιστορήματα που υπήρξαν «προφητικά»

Γράφει η Πέρσα Κουμούτση

Τα σύγχρονα Αιγυπτιακά μυθιστορήματα δεν περιορίζονται πια στη ρεαλιστική αποτύπωση της κοινωνίας και των ανθρώπινων τύπων της, ούτε στην στερεότυπη θεματολογία. Ξεφεύγουν αρκετά από τα όσα είχαμε συνηθίσει να διαβάζουμε ως τώρα στους αιγυπτίους συγγραφείς, και, επίσης, ξεφεύγουν αρκετά από τους παραδοσιακούς τρόπους αφήγησης. Ενώ η τάση της εσωστρέφειας και του υπαινιγμού σε ότι αφορά τη γραφή ήταν τα κύρια στοιχεία της πεζογραφίας του παρελθόντος, τώρα έχουν αρχίσει να φθίνουν σιγά- σιγά και να αντικαθίστανται από την αμεσότητα του λόγου, την ευκρίνεια και την καθαρότητα.

Θα αναφερθώ σε τρία πρωτότυπα ως προς το θέμα τους και ως ένα βαθμό ριζοσπαστικά έργα της νεώτερης αιγυπτιακής πεζογραφίας, που θα μπορούσαν να θεωρηθούν προπομποί των συγκλονιστικών γεγονότων που συμβαίνουν σήμερα στην Αίγυπτο.

Ενώπιον του Θρόνου

Ναγκίμπ Μαφχούζ

Ένα πρωτότυπο και εξόχως γοητευτικό μυθιστόρημα που δεν περιορίζεται στην ρεαλιστική αποτύπωση της κοινωνίας και των ανθρώπινων τύπων της, ούτε στην στερεότυπη θεματολογία του Ναγκίμπ Μαχφούζ. Ξεφεύγει αρκετά από τα όσα είχαμε συνηθίσει να διαβάζουμε ως τώρα στον Αιγύπτιο νομπελίστα συγγραφέα.

Οι σημαντικότερες μορφές της ιστορίας της διαχρονικής Αιγύπτου προσέρχονται ένας- ένας στην επιβλητική αίθουσα της ουράνιας Δικαιοσύνης για να καταθέσουν και να απολογηθούν για τα πεπραγμένα τους ενώπιον ενός ιερού τριμελούς δικαστηρίου που απαρτίζεται από τρεις αρχαίες θεότητες. Έπειτα να δεχτούν την ποινή ή την επιβράβευσή τους. Είναι όλοι εκεί, από τους Φαραώ Χέοπα και Ραμσή μέχρι τους προέδρους Γκαμάλ Αμπντ ελ Νάσερ και Άνουαρ ελ Σατάντ .

Οι ηγετικές φυσιογνωμίες του παρελθόντος συζητούν μεταξύ τους, άλλοτε επικρίνουν με σφοδρότητα και οργή τις αποφάσεις των νεότερων και άλλοτε τους εξυμνούν. Οι αρχαιότεροι μέμφονται τους πιο νέους για την παρακμή της χώρας, όπως ο Νάσερ που επιτίθεται στον Άνουαρ ελ Σαντάντ για την δυτικόφιλη πολιτική του. Επαναστάτες, ποιητές και απλοί φελάχοι, που έζησαν σε διάφορες εποχές διατυπώνουν και αυτοί με τη σειρά τους τις απόψεις τους για την ηγεσία της πανάρχαιης και πολύπαθης χώρας. Θυμίζουν πολλά από τα λησμονημένα σήμερα πολιτικά και ιστορικά λάθη, τα οποία στοίχισαν κατ’ επανάληψη στην Αίγυπτο την ελευθερία και την αξιοπρέπεια της.

Άραγε, αν ο Μαχφούζ, ζούσε σήμερα, τι θα έλεγε για τα όσα συμβαίνουν στην πατρίδα του. Τι θα συμβούλευε τον Μουμπάρακ; Και θα τον κατηγορούσαν, άραγε, οι άλλοι προηγούμενοι ηγέτες για την αυταρχική και άδικη διακυβέρνησή του;

Αληθινά, τη στιγμή αυτή δεν θα μπορούσε να υπάρξει πιο επίκαιρο βιβλίο.

Μετάφραση Πέρσα Κουμούτση

Εκδόσεις Ψυχογιός

Σελ. 243, Τιμή € 14.40

Στη σκιά του Καϊρου

Ιμπραήμ Αμπντ ελ Μεγκίντ

Σε πρώτο και πιο φανερό επίπεδο το μυθιστόρημα «Στη σκιά του Καϊρου» του Ιμπραήμ Αμπντ ελ Μεγκίντ περιγράφει την περιπλάνηση δυο ανδρών που βρίσκονται στο μεσοστράτι της ζωής τους στο σύγχρονο Κάιρο.

Όπως ο μυθικός Σουλτάνος με τον βεζίρη του στα παραμύθια της Χαλιμάς, έτσι και εδώ- σα να επαναλαμβάνουν το παράδειγμα του παραμυθιού- τα δυο κεντρικά πρόσωπα της ιστορίας περιδιαβαίνουν τους δρόμους και τις συνοικίες της πρωτεύουσας για να αποκαλύψουν την πραγματική εικόνα της πόλης. Τα όσα παρουσιάζονται μπροστά τους είναι συγκλονιστικά, εικόνες μιζέριας και δυστυχίας, απόλυτης φτώχιας και φθοράς, τα ανθρώπινα δεινά σε όλες τις όψεις της καθημερινής ζωής και σε όλο τους το μεγαλείο.

Η Αίγυπτος σε δρόμο χωρίς επιστροφή

Το πιο παράδοξο είναι πως ενώ και οι δυο τους ζουν στην καρδιά της πόλης περισσότερο από μισό αιώνα, οι εικόνες αυτές προβάλλουν μπροστά στα έκπληκτα μάτια τους σαν να τους γίνονται γνωστές για πρώτη φορά. Ίσως, λοιπόν, η περιπλάνησή τους να είναι εκτός από γνώση της ζωής που υπάρχει γύρω τους και ένα ταξίδι αυτογνωσίας, μια διαδρομή προς τη συνειδητοποίηση της αλήθειας που χρόνια τώρα έκλειναν σε αυτή τα μάτια τους. Η ανάγκη τους να γνωρίσουν τον ίδιο τον εαυτό τους μαζί την βαθύτερη γνωριμία του κόσμου που τους περιβάλλει και που ως τώρα φαίνεται ότι τον έβλεπαν σαν διάκοσμο ή σαν σκηνικό της δικής τους καθημερινότητας τους φέρνει αντιμέτωπους με την πικρή αλήθεια.

Το Κάιρο, η άλλοτε δοξασμένη πόλη και κατ επέκταση η Αίγυπτος, έχει πάρει ένα δρόμο χωρίς επιστροφή. Έτσι, αν δει κανείς το βιβλίο χωρίς τα δευτερεύοντα και τριτεύοντα που έχουν μπει για τις ανάγκες της μυθοπλασίας, αυτό που απομένει είναι η ιστορία των δυο αντρών, που η ζωή μοιάζει να τους έχει προδώσει.

Η ευτυχία γίνεται ένας απόμακρος προορισμός

Πράγματι, ορισμένες στιγμές της περιπλάνησής τους αισθάνονται σα να έχουν εξαπατηθεί, σαν τα όνειρα τους να έχουν προδοθεί, σα να μην έχουν νιώσει ολοκληρωμένα όσα πίστευαν όσα έζησαν. Μπορεί ο καθένας να φέρνει μαζί τις πλούσιες εμπειρίες και τα βιώματά του, αλλά και οι δυο τους εξακολουθούν να αναζητούν την ευτυχία, την οποία ελπίζουν κάποια στιγμή να αισθανθούν. Τελικά ανακαλύπτουν ότι η ευτυχία τούς έχει προσπεράσει για τα καλά, μαζί με την ελπίδα, απομακρύνοντας ακόμα πιο πολύ την προοπτική της ευτυχίας που άλλοτε έμοιαζε δεδομένη.

Στο μυθιστόρημα θίγονται με σοφία αλλά και με διαύγεια, με πικρό χιούμορ, ειρωνεία και κάποτε με ανάλαφρο σαρκασμό, πολλά από τα ζητήματα που απασχολούν τον σύγχρονο αιγύπτιο που έχει πέσει θύμα των περιστάσεων και της άδικης εκμετάλλευσης από τους ίδιους τους ιθύνοντες.

Η ριζοσπαστική αφηγηματική τεχνική αυτού του στοχαστικού και δραματικού στην ουσία του βιβλίου, η αποσπασματική εξιστόρηση, η ελλειπτικότητα στους διαλόγους και τα απροσδόκητα περιστατικά, που κάνουν την περιπλάνηση των δυο ανδρών στο Κάιρο μια διαδρομή στον χώρο και στον χρόνο, στην πραγματικότητα και στη φαντασία, στη λογική και στο παράλογο, γεμάτη εκπλήξεις και αφορμές για στοχασμούς. `Άλλωστε, όπως είναι ρευστή η αφήγηση σʼ αυτό το βιβλίο, το ίδιο κινούμενη ανάμεσα στην πραγματικότητα και στη φαντασία μοιάζει και η αναζήτηση των δύο φίλων. Αν γιʼ αυτούς κύριο ζητούμενο είναι η αναζήτηση της ευτυχίας, στη ζωή τους και στη ζωή των άλλων, η ευτυχία παρουσιάζεται από τον συγγραφέα σαν ένα άπιαστο όνειρο. Εκεί που νομίζουν ότι την έχουν κατακτήσει, εκεί βλέπουν ότι τους ξεφεύγει για μια ακόμα φορά.

Μετάφραση Πέρσα Κουμούτση

Εκδόσεις LIBRO

Σελ 208, Τιμή € 16,28

Ταξί στους δρόμους του Καϊρου

Χάλεντ λε Χαμίσι

Σε αντίθεση με την περιπλάνηση των δυο αντρών και την έμμεση και συχνά χιουμοριστική καταγραφή ή αποτύπωση της θλιβερής αλήθειας, το αρθρωτό μυθιστόρημα «Ταξί στους δρόμους του Καϊρου» του νεαρού συγγραφέα, θίγει κατά βάθος τα ίδια ζητήματα αν και από διαφορετική σκοπιά.

Στο έργο αυτό ο βεζίρης είναι ένας. Ακούει και παρατηρεί σιωπηλά χωρίς να παρεμβαίνει ουσιαστικά στη δράση- ίσως το μόνο που κάνει είναι να βοηθά στην εκμαίευση της αλήθειας ‘ παρακινεί τους αφηγητές των ιστοριών με το ενδιαφέρον που δείχνει και να τους αναγκάζει έτσι να αποκαλύψουν όλο και περισσότερα.

Ιστορίες καθημερινής τρέλας με φόντο το Κάϊρο

Πενήντα έξι ιστορίες καθημερινής τρέλας που αφηγούνται από πενήντα έξι διαφορετικούς ανθρώπους, προερχόμενους από όλο το φάσμα του σύγχρονου αιγυπτιακού λαού. Αν και ουσιαστικά θα μπορούσαν όλοι αυτοί να είναι ένας και μοναδικός αφηγητής. Σπάζοντας τους παραδοσιακούς τρόπους αφήγησης, αλλά και τους τρόπους της γλωσσικής έκφρασης που συνηθίζονταν στην αιγυπτιακή πεζογραφία, το «Ταξί στους δρόμους του Καϊρου» συντίθεται από ιστορίες που όλες τους παρουσιάζουν όψεις της πιο συμβατικής καθημερινότητας, από ανθρώπους που προέρχονται από τα πιο φτωχά στρώματα του καϊρινού πληθυσμού.

Θίγουν ζητήματα που ελάχιστα χρόνια πριν θα μπορούσαν να θεωρηθούν ταμπού, αλλά είναι επίσης ιστορίες που παρά το τοπικό τους χρώμα θα μπορούσε κανείς να βρει σʼ αυτές βασικά στοιχεία τα οποία με άλλη μορφή θα τα συναντήσει σε κάθε σημείο της γης. Ακόμα και στις πιο εύπορες και ευνοημένες οικονομικά και πολιτικά χώρες.

Μια χώρα διχασμένη ανάμεσα στη Δύση και την Ανατολή

Οι αλήθειες που παρουσιάζονται μέσα από τις αφηγήσεις των ταξιτζήδων είναι συγκλονιστικές: και εδώ: Μιζέρια, αθλιότητα, δυσπραγία, η επιβίωση είναι ένας διαρκής αυτοσκοπός που μάλιστα για να επιτευχθεί πολλές φορές παίρνει άγρια μορφή. `Έτσι, το σύνολο των ιστοριών δημιουργούν μια δέσμη ή ένα ψηφιδωτό που ξεδιπλώνει μπροστά στα μάτια μας διόλου εξωτική και μάλλον απαισιόδοξη, μια ζοφερή εικόνα του σύγχρονου Καϊρου, και σε προέκταση ολόκληρης της Αιγύπτου, μιας χώρας που διχάζεται ανάμεσα στη Δύση κα στη Ανατολή.

Τα προβλήματα προσεγγίζονται με τον θυμοσοφικό τρόπο του απλού και σε πολλές περιπτώσεις αγράμματου λαού, αλλά τονίζονται με πικρό χιούμορ, με ειρωνεία και κάποτε με ανάλαφρο σαρκασμό για την ανθρώπινη μοίρα, αυτούς που εξουσιάζουν και αυτούς που εξουσιάζονται. Μάλιστα τα περισσότερα από τα προβλήματα του αιγυπτιακού λαού, έτσι όπως περιγράφονται μέσα στο Ταξί στην ουσία δεν περιορίζονται στον αραβικό κόσμο.

Διαφθορά, υπερκαταναλωτισμός και παγκοσμιοποίηση

Η φτώχια, η ανεργία, η αναξιοκρατία, ο νεποτισμός, η εκμετάλλευση από την μεριά του κράτους, η εξαντλητική γραφειοκρατία, η διαφθορά της αστυνομίας, οι μικρές εξουσίες που γίνονται μεγάλες, η παγκοσμιοποίηση, ο υπερκαταναλωτισμός, όλα αυτά συνθέτουν μια εξαιρετικά τολμηρή για τα αιγυπτιακά δεδομένα δέσμη αφηγημάτων. Και ενώ οι ιστορίες είναι στη βάση τους απλές και θα μπορούσε να θεωρηθούν από κάποιον βιαστικό αναγνώστη ως κοινότοπες, η ριζοσπαστική αφηγηματική τεχνική τους τις διαφοροποιεί από τα άλλες του είδους τους, καθώς και η γλώσσα αυτού του στοχαστικού και πολιτικού στην ουσία βιβλίου, η αποσπασματική του εξιστόρηση, οι μονόλογοι και οι εξομολογήσεις, τα έντεχνα βαλμένα απροσδόκητα περιστατικά έτσι ώστε να δημιουργούνται εσωτερικές ανατροπές, το πικρό χιούμορ, ανάγουν το Ταξί σε ένα από τα πλέον σημαντικά έργα της σύγχρονης αραβικής και όχι μόνο λογοτεχνίας. Αλλά σπουδαιότερη κατάκτηση από όσο είπαμε στο βιβλίο αυτό του Χάλεντ λε Χαμίσι , είναι η γλώσσα στην οποία είναι γραμμένο. Ανεπιτήδευτη, καθημερινή γλώσσα του δρόμου με τους ιδιωματισμούς και τις εκφράσεις που πολύ δύσκολα μπορούν να γίνουν κατανοητές σε κάποιον ο οποίος δεν έχει εντρυφήσει στη γλώσσα και δεν έχει γνωρίσει σε βάθος τα ήθη και τις νοοτροπίες του λαού. Άλλωστε, είναι γνωστό ότι η αραβική γλώσσα είναι μια πολύ πλούσια σε νοήματα γλώσσα και ιδιωματισμοί του δρόμου αποτελούν μια ειδική γλώσσα, με κώδικες δύσκολους, στοιχεία τα οποία συντελούν στην όχι εύκολη απόδοσή τους σε μια άλλη γλώσσα.

Μετάφραση Πέρσα Κουμούτση

Εκδόσεις Μεταίχμιο

Σελ. 225, Τιμή € 14,27

"Mια ιστορία της Αιγύπτου δοσμένη με θεατρικό τρόπο", του Μπάμπη Δερμιτζάκη

Ένα απόσπασμα από την κριτική ανάλυση του φίλου, συγγραφέα, μεταφραστή και βιβλιοκριτικού Μπάμπη Δερμιτζάκη, για τον Ναγκιίπ Μαχφούζ και το "Ενώπιον του Θρόνου". Μπορείτε να την διαβάσετε ολόκληρη στο λογοτεχνικό χώρο Λέξημα όπως και στο προσωπικό του ιστολόγιο. Τον ευχαριστώ θερμά για τα καλά του λόγια και τον συγχαίρω για την εξαιρετική παρουσίαση -κριτική του.

Mια ιστορία της Αιγύπτου, δοσμένη με θεατρικό τρόπο

Ναγκίμπ Μαχφούζ, Ενώπιον του θρόνου (μετάφραση Πέρσα Κουμούτση), Ψυχογιός 2011, σελ. 243

Ο Ναγκίμπ Μαχφούζ (1911-2006), Αιγύπτιος, είναι ένας πολυγραφότατος συγγραφέας. Είναι ο μοναδικός άραβας συγγραφέας που έχει τιμηθεί μέχρι στιγμής με το βραβείο Νόμπελ. Οι φανατικοί ισλαμιστές αποπειράθηκαν να τον δολοφονήσουν το 1994. Ξέφυγε το θάνατο, όμως του έμεινε κάποιο πρόβλημα στο χέρι που τον δυσκόλευε στο γράψιμο.

Ο Μαχφούζ ονειρευόταν μια σειρά ιστορικά μυθιστορήματα, τριάντα συνολικά, που θα κάλυπταν το σύνολο της Αιγυπτιακής ιστορίας. Όμως μετά τα τρία πρώτα μυθιστορήματα το ενδιαφέρον του επικεντρώθηκε στη σύγχρονη Αίγυπτο. Έτσι το όνειρο αυτό το πραγματοποίησε αργότερα με το μυθιστόρημά του «Ενώπιον του θρόνου», όπου, με μια πρωτότυπη αφηγηματική τεχνική, καλύπτει το σύνολο της ιστορίας της Αιγύπτου. Στο πρώτο μέρος παρουσιάζει τους φαραώ να εμφανίζονται μπροστά σε ένα δικαστήριο με δικαστές την Ίσιδα και τον Όσιρη, από τον Μήνη που ενοποίησε την Αίγυπτο μέχρι τον Ψαμμήτιχο τον Γ΄, τον τελευταίο Αιγύπτιο ηγεμόνα πριν η Αίγυπτος υποκύψει στου κατακτητές. Κάθε φαραώ υπερασπίζεται το έργο του, ακούει τον αντίλογο από τον Όσιρι και την Ίσιδα, καμιά φορά και από τους άλλους Αθάνατους που παρακολουθούν τη διαδικασία, και ο Όσιρις αποφασίζει τελικά αν θα τον στείλει στον παράδεισο όπου πηγαίνουν οι Αθάνατοι ή στην κόλαση, όπου πηγαίνουν εκείνοι που έριξαν την Αίγυπτο σε συμφορές, ενώ υπάρχει και ο ενδιάμεσος «Τόπος των ασημάντων», για τους μέτριους ηγεμόνες. Στο δεύτερο μέρος ακολουθείται η ίδια διαδικασία, μόνο που εδώ, επειδή οι ηγεμόνες είναι ξένοι και πιστεύουν σε άλλες θρησκείες, ο Όσιρις και η Ίσις απλά αποφαίνονται για τις πράξεις τους, παραπέμποντάς τους να δικαστούν στα δικαστήρια των δικών τους θεοτήτων.

Ο Μπροντέλ μας λέει ότι η Ιστορία πρωταρχικά είναι μια συναρπαστική αφήγηση, εδώ όμως έχουμε ένα συναρπαστικό θεατρικό έργο∙ γιατί το βιβλίο στην πραγματικότητα είναι θεατρικό έργο με μορφή μυθιστορήματος, όπως τα «Φτερά μπεκάτσας» του Θανάση Βαλτινού. Ο αφηγηματικός λόγος ελάχιστα θα ξεπερνούσε σε έκταση το «παρακείμενο», δηλαδή τον εντός παρενθέσεως λόγο, ενός θεατρικού έργου.
.....

...Για τον Μοχάμαντ Άνουαρ αλ Σαντάτ συνηγορεί η Ίσιδα λέγοντας: «Ωστόσο, χάρη σ΄αυτόν το γιο το πνεύμα γύρισε στην πατρίδα. Η Αίγυπτος ξανακέρδισε την πλήρη αυτονομία της, όπως την είχε πριν την περσική εισβολή» (σελ. 232). Μικρή παρηγοριά για τους Κόπτες, τους αυτόχθονες Αιγύπτιους δηλαδή, που ενώ είχαν καταφέρει να διατηρηθούν σαν λαός παρά τους κατακτητές που πέρασαν από πάνω τους (Πέρσες, Έλληνες, Ρωμαίους), με τους άραβες έχασαν τη γλώσσα τους (διάβασα κάπου ότι τα κοπτικά σταμάτησαν να μιλιούνται ήδη από τον ενδέκατο αιώνα) και κατάντησαν διωκόμενη μειονότητα μέσα στην ίδια τους τη χώρα. Τα πρόσφατα αιματηρά γεγονότα είναι απλώς ένα επεισόδιο, και σίγουρα δεν θα είναι το τελευταίο. Και βέβαια δεν είναι οι μόνοι. Οι Βέρβεροι του Μαγκρέμπ μπορούν να μαρτυρήσουν γι αυτό, και μάλιστα όντας οι ίδιοι μουσουλμάνοι.

Η Πέρσα Κουμούτση είναι μια σπουδαία μεταφράστρια, όπως και σπουδαία συγγραφέας άλλωστε, που μεταφράζει κατευθείαν από τα αραβικά. Καλύτερη μεταφράστρια για το σπουδαίο έργο του Μαχφούζ (έχει μεταφράσει άλλα δώδεκα βιβλία του που κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Ψυχογιός) δεν θα μπορούσε να υπάρξει.

Μπάμπης Δερμιτζάκης

Αίγυπτος ...ώρα μηδέν.

Αναδημοσίευση από συνέντευξη στο διαδικτυακό τόπο Book Βar

«Ανησυχώ πολύ για την επόμενη μέρα»

«Ο Ναγκίμπ Μαφχούζ πρώτος έθιξε τα κακώς κείμενα της χώρας του»

«‘Όταν είδα στο Αλ Τζαζίρα την εικόνα με τους «γνωστούς – άγνωστους» έφιππους, να εισβάλουν με τα άλογα και τις καμήλες στην Πλατεία Απελευθέρωσης και να χτυπούν με καμτσίκια τον κόσμο, συγκλονίστηκα. Η εικόνα αυτή παραπέμπει σε πολύ σκοτεινές εποχές της αποικιοκρατίας.»

Πέρσα Κουμούτση, συγγραφέας, μεταφράστρια της αραβικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα

Η συγγραφέας Πέρσα Κουμούτση, κορυφαία μεταφράστρια της αραβικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα, που έχει μεταφράσει στα ελληνικά το μεγαλύτερο μέρος από το έργο του Αιγύπτιου νομπελίστα συγγραφέα Ναγκίμπ Μαφχούζ, παρακολουθεί συγκλονισμένη τις εξελίξεις στη χώρα όπου μεγάλωσε, σπούδασε και στη λογοτεχνία της οποίας έχει αφιερώσει περισσότερους από σαράντα τίτλους. Συγγραφέας μεταξύ των άλλων, μιας τριλογίας για τους Έλληνες της Αιγύπτου, μεταφράστρια του Κορανίου και εκπρόσωπος του Αιγυπτιακού Οργανισμού Βιβλίου, ομολογεί πως οι διανοούμενοι της Αιγύπτου ήταν απροετοίμαστοι γι αυτή την έκρηξη των συμπατριωτών τους. Σήμερα, αρκετοί από αυτούς, βρίσκονται στους δρόμους…

Συνέντευξη στην Ελπίδα Πασαμιχάλη

Ποια ήταν τα συναισθήματά σας όταν μάθατε για τις ταραχές στην Αίγυπτο; Μια χώρα στην οποία έχετε ζήσει για πολλά χρόνια και γνωρίζετε την κουλτούρα και τον πολιτισμό της;

Στην αρχή, όταν είδα τις μεγάλες ειρηνικές διαδηλώσεις, αισθάνθηκα συγκίνηση. Διότι ο λαός της Αιγύπτου έχει δοκιμαστεί πολλά χρόνια τώρα από αυταρχικά καθεστώτα και σκέφτηκα πως έχει έλθει πια ο καιρός να δικαιωθεί και να ανασάνει. Ύστερα όμως όταν άρχισε η έκρηξη της βίας, το αίμα μου πάγωσε. Όταν είδα στο Αλ Τζαζίρα την εικόνα με τους «γνωστούς – άγνωστους» έφιππους να εισβάλουν με τα άλογα και τις καμήλες στην Πλατεία Απελευθέρωσης και να χτυπούν με καμτσίκια τον κόσμο, συγκλονίστηκα. Η εικόνα αυτή παραπέμπει σε πολύ σκοτεινές εποχές της αποικιοκρατίας. Ανησυχώ πολύ για την επόμενη μέρα. Τώρα, κανείς δεν μπορεί να προβλέψει τι θα ακολουθήσει.

Αισθανθήκατε έκπληξη γι αυτό που συμβαίνει ή ήταν κάτι που περιμένατε;

Ήξερα πως ο λαός της Αιγύπτου ήταν πολύ δυσαρεστημένος με την υπάρχουσα κατάσταση. `Άνθρωποι από όλα τα κοινωνικά στρώματα αντάλλαζαν σατιρικά ανέκδοτα για το καθεστώς και τους εκπροσώπους του, αλλά ποτέ δεν φαντάστηκα ότι η αντίδραση θα ήταν τόσο δυναμική και με τέτοια συμμετοχή.

Πού αποδίδετε αυτή την έκρηξη οργής;

Στην αγανάκτηση, κυρίως. Το ποτάμι της υπομονής ξεχείλισε, όπως λένε, και ήλθε το πλήρωμα του χρόνου να σταματήσει η εκμετάλλευση και η χειραγώγηση του λαού.

"Η έλλειψη ελευθερίας ήταν από τα βασικότερα κίνητρα του μαζικού ξεσπάσματος"

Ποιος είναι ο ρόλος των μεγάλων κοινωνικών διακρίσεων, που χαρακτηρίζουν τη χώρα, σε αυτές τις διαδηλώσεις;

Σε αυτές τις διαδηλώσεις συνέβη κάτι το ανεπανάληπτο. Άνθρωποι από όλα τα κοινωνικά στρώματα συμμετείχαν στις διαμαρτυρίες με την ίδια ορμή, ακόμα και αυτοί που κοινωνικά ή οικονομικά είναι πιο ευνοημένοι από άλλους. Νομίζω πως είναι μια έκρηξη που υπερβαίνει τις κοινωνικές διαφορές. Πέρα από τη φτώχεια και τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης , η έλλειψη της ελευθερίας ήταν από τα βασικότερα κίνητρα αυτού του μαζικού ξεσπάσματος. Τώρα πια όμως νομίζω ότι το θέμα πήρε καθαρά πολιτικές διαστάσεις.

Η θρησκεία παίζει κάποιο ρόλο;

Υποσυνείδητα, ίσως, παίζει κάποιο ρόλο, αν και από όσο ξέρω η αντίδραση αυτή δεν έχει ξεκάθαρη ταυτότητα, αφού χριστιανοί και μουσουλμάνοι βρίσκονταν μαζί στις επάλξεις του αγώνα για την ανατροπή του καθεστώτος. Βέβαια, καθώς η θρησκεία προάγει την υπομονή, η έκρηξη άργησε να γίνει, γιατί διαφορετικά θα έπρεπε να είχε συμβεί αρκετά χρόνια νωρίτερα Έχω την εντύπωση πάντως, πως αυτή τη φορά είναι η αδιαλλαξία της κυβέρνησης και όχι οι θρησκευτικές διαφορές που πυροδότησε τη βία και ευθύνεται σε μεγάλο βαθμό για την αιματοχυσία. Δεν γνωρίζουμε όμως τι μπορεί να συμβεί στο μέλλον.

Η παγκόσμια οικονομική κρίση έχει επιδεινώσει τις υπάρχουσες αντιθέσεις στην Αίγυπτο;

Η παγκοσμιοποίηση και η γενικότερη οικονομική κρίση σίγουρα είχαν επιπτώσεις, αλλά οι Αιγύπτιοι πιστεύουν πως ο φυσικός πλούτος της χώρας του και οι πρώτες ύλες που παράγουν είναι αρκετές ώστε να διασφαλίσουν μια καλύτερη ζωή σε όλους τους ανθρώπους .

«Η πολιτική συχνά είναι ένα σκοτεινό παιχνίδι»

Πιστεύετε ότι πρόκειται για μια αυθόρμητη εξέγερση ή υποκινείται, όπως έχει αφεθεί να εννοήσουμε;

Εδώ οι απόψεις διχάζονται. Οι περισσότεροι πιστεύουν πως δεν υποκινείται από κάπου συγκεκριμένα, το ίδιο θέλω να πιστεύω και εγώ, αλλά αυτή ίσως είναι μια ρομαντική άποψη, Η πολιτική συχνά είναι ένα σκοτεινό παιγνίδι και κανείς δεν μπορεί να είναι απόλυτα βέβαιος.

Πώς βλέπετε το ρόλο του στρατού;

Ο στρατός είναι διχασμένος, παλινδρομεί ανάμεσα στο καθήκον και στη σχέση που έχει αναπτύξει με το λαό. Ο αιγυπτιακός λαός θεωρεί τον στρατό ηρωικό, πάνω από πολιτικές σκοπιμότητες. Είναι αυτός που σήκωσε στους ώμους του το επαχθές βάρος των πολέμων του ʼ56 του ʽ67 και του ʽ73 , μιλώ πάντα για την περίοδο μετά την ανεξαρτησία. Βέβαια ο φόβος προκαλεί σπασμωδικές κινήσεις και είναι πολύ εύκολο να παραφερθεί η μια ή η άλλη πλευρά.

«Όλοι οι αραβικοί λαοί έχουν στραμμένο το βλέμμα τους στην Αίγυπτο»

Η εξέγερση αυτή αφορά μόνο την Αίγυπτο ή σχετίζεται με το σύνολο του αραβικού κόσμου;

Η Αίγυπτος ανέκαθεν υπήρξε η πολιτισμική, οικονομική και θρησκευτική μητρόπολη του αραβικού κόσμου. Όλοι οι αραβικοί λαοί έχουν στραμμένα το βλέμμα και το ενδιαφέρον τους στη Αίγυπτο, ό,τι συμβαίνει εκεί σίγουρα επηρεάζει και τους άλλους, σε πολύ μεγάλο βαθμό.

Υπάρχουν κατά τη γνώμη σας ευθύνες στην πολιτική των «Μεγάλων δυνάμεων»;

Φυσικά, αφού η πολιτική των μεγάλων ανέκαθεν προωθούσε τα συμφέροντα των λίγων.

Η αιγυπτιακή λογοτεχνία με τη οποία έχετε άμεση επαφή, είχε προβλέψει αυτή την εξέλιξη στα πρόσφατα κείμενα της;

Τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότερο πέφτω πάνω σε κείμενα και βιβλία που δεν περιορίζονται πια στη ρεαλιστική αποτύπωση της κοινωνίας και των ανθρώπινων τύπων της, ούτε στην στερεότυπη θεματολογία. Ξεφεύγουν αρκετά από τα όσα είχαμε συνηθίσει να διαβάζουμε ως τώρα στους αιγυπτίους συγγραφείς. Ενώ η τάση της εσωστρέφειας και του υπαινιγμού σε ότι αφορά τα θέματα του παρελθόντος τώρα έχουν αρχίσει να φθίνουν και να αντικαθίστανται από την αμεσότητα του λόγου, την ευκρίνεια και την καθαρότητα. Το «Μέγαρο Γιακουμπιάν» είχε σηματοδοτήσει αυτή την τάση, έκανε μεγάλη αίσθηση, όταν κυκλοφόρησε. Από τότε πολλοί συγγραφείς ακολούθησαν το παράδειγμα. Και βέβαια, να αναφέρω πως ο Ναγκίμπ Μαχφούζ πρώτος απ’ όλους, έθιξε τα κακώς κείμενα της χώρας του στα έργα του, και κόντεψε να πληρώσει το τίμημα ακριβά.

«Κανείς από τους ανθρώπους των γραμμάτων δεν προέβλεπε αυτή την εξέλιξη»

Στις επαφές που είχατε με Αιγύπτιους λογοτέχνες και ανθρώπους των γραμμάτων το τελευταίο διάστημα, είχαν προβλέψει αυτές τις εξελίξεις;

Όχι, αντιθέτως κανείς δεν προέβλεψε μια τέτοια αντίδραση, ή τουλάχιστον μια αντίδραση αυτού του μεγέθους. Οι περισσότεροι ήταν απογοητευμένοι από την παθητικότητα του μέσου Αιγύπτιου. Τώρα βέβαια βρίσκονται κοντά στον απλό λαό.

Ποια θα μπορούσε να είναι η επόμενη μέρα για την Αίγυπτο; Μπορούν να γίνουν προβλέψεις;

Δεν είναι εύκολο να γίνουν προβλέψεις, δυστυχώς. Δεν ξέρουμε κατά πόσο θα εκμεταλλευτούν οι επιτήδειοι την κατάσταση. Κατά τη γνώμη μου θα υπάρξει εκμετάλλευση.

Έχοντας ζήσει τόσο στην Αίγυπτο όσο και στην Ελλάδα θεωρείτε ότι υπάρχουν αναλογίες στα προβλήματα των δύο χωρών και ότι εικόνες σαν αυτές που βλέπουμε τώρα στις οθόνες μας, μπορεί να δούμε και στην Αθήνα;

Η αλήθεια είναι ότι θαύμασα τον αιγυπτιακό λαό για τη αποφασιστικότητα και τη δύναμη του, αλλά περισσότερο τον θαύμασα για το αίσθημα αλληλεγγύης που επέδειξε. Πάντως το ξέσπασμα του είναι μια σαφής προειδοποίηση για όσους, όποιοι και αν είναι αυτοί, υποτιμούν τη δύναμη του λαού και τον περιφρονούν.

"Ενώπιον του Θρόνου"

"Ενώπιον του Θρόνου" (του Ναγκίμπ Μαχφούζ, Εκδόσεις Ψυχογιός, Ιανουάριος 2011, μετάφραση Πέρσα Κουμούτση).

Ένα πρωτότυπο και εξόχως γοητευτικό μυθιστορήμα που δεν περιορίζεται στην ρεαλιστική αποτύπωση της κοινωνίας και των ανθρώπινων τύπων της, ούτε στην στερεότυπη θεματολογία του Μαχφούζ. Ξεφεύγει αρκετά από τα όσα είχαμε συνηθίσει να διαβάζουμε ως τώρα στον Αιγύπτιο συγγραφέα. Οι σημαντικότερες μορφές της ιστορίας της διαχρονικής Αιγύπτου προσέρχονται ένας ένας στην επιβλητική αίθουσα της ουράνιας Δικαιοσύνης για να καταθέσουν και να απολογηθούν για τα πεπραγμένα τους, ενώπιον ενός ιερού τριμελούς δικαστηρίου που απαρτίζεται από τρεις αρχαίες θεότητες. Έπειτα να δεχτούν την ποινή ή την επιβράβευσή τους. Είναι όλοι εκεί, από τους Φαραώ Χέοπα και Ραμσή μέχρι τους προέδρους Γκαμάλ Αμπντ ελ Νάσερ και Άνουαρ ελ Σατάντ .

Οι ηγετικές φυσιογνωμίες του παρελθόντος συζητούν μεταξύ τους, άλλοτε επικρίνουν με σφοδρότητα και οργή τις αποφάσεις των νεότερων και άλλοτε τους εξυμνούν. `Ετσι οι χρονικά αρχαιότεροι μέμφονται τους πιο νέους για την παρακμή της χώρας, όπως ο Νάσερ που επιτίθεται στον Άνουαρ ελ Σαντάντ για την δυτικόφιλη πολιτική του. Επαναστάτες, ποιητές και απλοί φελάχοι, που έζησαν σε διάφορες εποχές διατυπώνουν και αυτοί με τη σειρά τους τις απόψεις τους για την ηγεσία της πανάρχαιης και πολύπαθης χώρας. Θυμίζουν πολλά από τα λησμονημένα σήμερα πολιτικά και ιστορικά λάθη, τα οποία στοίχισαν κατ' επανάληψη στην Αίγυπτο την ελευθερία και την αξιοπρέπεια της.

Άραγε, αν ο Μαχφούζ, ζούσε σήμερα, τι θα έλεγε για τα όσα συμβαίνουν στην πατρίδα του; Τι θα συμβούλευε τον Μουμπάρακ; Και θα τον κατηγορούσαν, άραγε, οι άλλοι προηγούμενοι ηγέτες για την αυταρχική και άδικη διακυβέρνησή του;
Αληθινά, τη στιγμή αυτή δεν θα μπορούσε να υπάρξει πιο επίκαιρο βιβλίο.