Γυναίκα και Λογοτεχνία

Αναδημοσίευση από το περιοδικό bookbar

Γυναίκα και Λογοτεχνία
Η ιστορία μιας δυνατής σχέσης…

Από το ρόλο της αναγνώστριας στο ρόλο της συγγραφέως

Της Πέρσας Κουμούτση

Οι γυναίκες έχουν ανακηρυχθεί σε …πρωταθλήτριες στην ανάγνωση της λογοτεχνίας, σύμφωνα με τις σύγχρονες στατιστικές. Εξ ίσου σημαντικός όμως εξελίσσεται και ο ρόλος τους στη συγγραφή της λογοτεχνίας. Τα τελευταία χρόνια, ολοένα και μεγαλύτερος αριθμός γυναικών έχουν περάσει από το ρόλο της αναγνώστριας, στο ρόλο της συγγραφέως, δημιουργώντας το δικό τους, γυναικείο κατά κανόνα, αλλά ιδιαίτερα πιστό κοινό. Που περιμένει τα βιβλία τους και τα διαβάζει. Πώς έγινε αυτή η μεταβολή; Πώς η γυναίκα, από «αδύναμη» ηρωίδα στα έργα της ανδροκρατούμενης λογοτεχνίας του 19ου αιώνα, βρέθηκε να είναι πρωταγωνίστρια και δημιουργός της λογοτεχνίας στη σύγχρονη εποχή; Το ενδιαφέρον κείμενο της συγγραφέως και μεταφράστριας Πέρσας Κουμούτση που ακολουθεί, φωτίζει πλευρές από την πορεία αυτής της αλλαγής, από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα.

Η γυναίκα στη λογοτεχνία του 19ου αιώνα

H λογοτεχνία αντανακλά την κοινωνία και την εποχή κατά τη οποία γράφεται. Τον 19ο αιώνα έως τις απαρχές του 20ου η λογοτεχνία όπως κάθε άλλη πολιτιστική και πολιτική έκφανση είναι ανδρική υπόθεση. Έτσι ο ρόλος της γυναίκας σε αυτή, δε θα μπορούσε παρά να είναι υποδεέστερης σημασίας ή επικουρικός στην καλύτερη περίπτωση. Η λογοτεχνία βρίθει από γυναικείους χαρακτήρες που είναι ανίκανες να αναπτύξουν πρωτοβουλίες πέρα εκείνων του σπιτιού και της οικογένειας, αφού το μόνο που τους επιτρέπεται είναι να κοιτούν τον κόσμο να τους προσπερνά, αλλά όχι να συμμετέχουν ενεργά σε αυτόν. Γυναίκες που τρελάθηκαν, ή πλήρωσαν αδρά το τίμημα του λάθους τους να ενδώσουν στο αμάρτημα του έρωτα, της ίδια της ζωής. Σε αντιπαράθεση όλων αυτών, εξαίρεση και αχτίδα φωτός αποτελεί ο Παπαδιαμάντης με τα γνωστά πεζογραφήματα του στα οποία πρωταγωνιστούν οι γυναίκες διαφορετικές που προκαλούν με την αντισυμβατική και προκλητική για τα ήθη της εποχής συμπεριφορά τους.

20ος αιώνας: Πολιτικά δικαιώματα και αναλφαβητισμός

Το ίδιο εξακολουθεί να συμβαίνει και στις αρχές του 20 αιώνα. και παρότι η ισότητα των φύλων τυπικά αναγνωρίζεται ενώπιον του νόμου λίγο πριν το ’30 ανοίγοντας έτσι το δρόμο για την αναγνώριση των πολιτικών δικαιωμάτων στο γυναικείο πληθυσμό, η γυναίκα κάθε άλλο από ισότιμη του άντρα είναι τελικά. Oι γυναίκες, στην πλειοψηφία τους, εξακολουθούν να είναι αναλφάβητες, ενώ οι συγγραφείς, παιδιά της εποχής τους, απηχούν τις αντιλήψεις της.

Γυναικεία λογοτεχνία στο Μεσοπόλεμο

Στη μεσοπολεμική λογοτεχνία ωστόσο, το τοπίο αρχίζει να αλλάζει. Οι γυναίκες συνεχίζουν να διεκδικούν το δικαίωμα στην αυτεξουσιότητας τους και η παρουσίας της γυναίκας στην πολιτιστική κίνηση της χώρας και ειδικότερα στην λογοτεχνία γίνεται αισθητή και ανθίζει χρόνο με το χρόνο. Οι επίμονες προσπάθειες του γυναικείου κινήματος στα τέλη της δεκαετίας του 30 και το 40 συμβάλλουν τα μέγιστα σε αυτό, όπως επίσης και η λογοτεχνία των Ελληνίδων συγγραφέων της διασποράς. Οι γυναίκες του προσφυγικού πληθυσμού άλλωστε έχουν ήδη δημιουργήσει συλλόγους, εκδίδουν περιοδικά και ζητούν αδιαπραγμάτευτα την αναγνώριση του ρόλου των γυναικών στην κοινωνία, από τη δεκαετία του ’30. Κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου σημειώνεται η πρώτη «μαζική» εμφάνιση γυναικών συγγραφέων στην καθυστερημένη Ελλάδα και στα δύο κύρια είδη της λογοτεχνίας: την Ποίηση και το Μυθιστόρημα. Ανάμεσα στις πρωτοπόρες υπήρξαν η Γαλάτεια Καζαντζάκη, η `Ελλη Αλεξίου, η Μέλπω Αξιώτη, η Διδώ Σωτηρίου στην Πεζογραφία και η Μαρία Πολυδούρη, η Μυρτιώτισσα, η Ζωή Καρέλλη στην Ποίηση.

Η Μεταπολεμική γυναικεία συγγραφική δημιουργία

Παρόλα αυτά η αθρόα παρουσία των γυναικών στη λογοτεχνική παραγωγή της Ελλάδας έρχεται μεταπολεμικά και πιο συγκεκριμένα από το 1950 και έπειτα, αφού τότε εμφανίζονται στα γράμματα δυο γενιές γυναικών, οι περισσότερες από τις οποίες εξακολουθούν να γράφουν και να δημοσιεύουν ως σήμερα. Αν προπολεμικά η γυναίκα που έγραφε λογοτεχνία, όπως και η γυναίκα ως θέμα, με τα ιδιαίτερα προβλήματά της, ήταν γνωστές μόνο σε ένα περιορισμένο κύκλο διανοουμένων, η κατάσταση αυτή άλλαξε στις μεταπολεμικές δεκαετίες. Ένας από τους βασικούς παράγοντες αυτής της αλλαγής ήταν ότι η γυναίκα ολοένα και περισσότερο συμμετείχε στην παραγωγή, και κατά συνέπεια απαιτούσε να διευρύνει τους ορίζοντές της. Εκτός από τις επιστήμες, η λογοτεχνία ήταν ένα από τα πιο προνομιακά πεδία άσκησης της γυναικείας εμπειρίας, της περιγραφής των νέων κοινωνικών ηθών, και της αποτύπωσης των ψυχικών αντιδράσεων της μεταπολεμικής γυναίκας. Τα προηγούμενα χρόνια η γυναίκα αναμίχθηκε ενεργά στην πολιτική, πέρασε δοκιμασίες, συμμετείχε στα κατοχικά ή στον εμφύλιο και διώχθηκε , -ας μη ξεχνάμε ότι πολλές γυναίκες έφυγαν και εγκαταστάθηκαν σε χώρες της δυτικής και της ανατολικής Ευρώπης, ενώ άλλες κλείστηκαν σε στρατόπεδα «πολιτικής ανανήψεως»- , όπως ακριβώς και οι άνδρες που ανήκαν στην αριστερά. Η ποιήτρια Βικτωρία Θεοδώρου ήταν, λ.χ., έγκλειστη στο Τρίκερι, η συγγραφέας παιδικής λογοτεχνίας Άλκη Ζέη έζησε στη Μόσχα, η καθηγήτρια φιλοσοφίας και πεζογράφος Μιμίκα Κρανάκη το 1945 έφυγε για τη Γαλλία, και άλλες πολλές αλλού. Βιώματα από αυτές τις περιπέτειες έχουν καταγραφεί σε πολλά βιβλία προσωπικών μαρτυριών, ποίησης και μυθιστορημάτων.

Η δεκαετία του ’60

Από το 1960 η λογοτεχνία των γυναικών στην Ελλάδα μπαίνει σε μια νέα φάση. Παλαιότερα ταμπού γλώσσα και καταστάσεις αλλάζουν, η παλιά θεματολογία υποσκελίζεται από νέες με σημαία εκείνη της σεξουαλικότητας της γυναίκας που γίνεται και η κύρια πηγή της δημιουργικής της έμπνευσης. Η γυναίκα υψώνει τη φωνή ενάντια στο κατεστημένο, ενάντια στην οικονομική καταπίεση, ακόμα και στο γάμο και όπως είναι πλέον παραπάνω από αισθητική, απαραίτητη, η συμμετοχή της στην παραγωγή, έχει ενεργό ανάμειξη στις αποφάσεις που παίρνονται σε όλες τις βαθμίδες και τις πτυχές της δημόσιας ζωής.

Από το ρόλο της αναγνώστριας στο ρόλο της συγγραφέως

Τα παλιά γυναικεία πρότυπα, σιγά σιγά παύουν να υπάρχουν, γεννιούνται όμως καινούργια, αρκετά από τα οποία είναι όμως αρνητικά, κυρίως γιατί αλυσοδένουν τη σύγχρονη γυναίκα στην κοινωνία της κατανάλωσης. Αυτό που μπορούμε να πούμε ως προς τη λογοτεχνία είναι ότι αφ’ ενός η γυναίκα αντιμετωπίζεται κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα απολύτως ως ίση με τους άνδρες ομότεχνούς της, ενώ μετά το 1990, η σημαντική αύξηση του γυναικείου αναγνωστικού κοινού, επιβάλλει κατά κάποιο τρόπο στην αγορά και την ύπαρξη βιβλίων (κυρίως πεζογραφίας) που να ασχολούνται με ανάλογα θέματα. Κατ’ αυτό τον τρόπο γεννήθηκε μια ευρεία ομάδα αναγνωστριών, σε όλη την Ελλάδα, οι οποίες πολύ εύκολα περνούν από τη θέση του αναγνώστη στη θέση του συγγραφέα, θέλοντας κατά πρώτο λόγο να πουν τη δική τους ιστορία ζωής, να αποκαλύψουν τον δικό τους τρόπο να βλέπουν τον κόσμο.

Επιστροφή στο παλιό ρομαντικό βιβλίο

Σήμερα, η λογοτεχνία στην Ελλάδα θα έλεγα πως βρίσκεται σε σημείο καμπής. Υπάρχει μια τάση μεταστροφής στο παλιό, ρομαντικό βιβλίο, καθώς τα πάντα κατά τη άποψη της έχουν ειπωθεί. Η μεταστροφή αυτή δεν είναι σπασμωδική αλλά πιο στοχαστική, ενώ, σε πολλές περιπτώσεις, αν δεν ξέρεις το φύλο του συγγραφέα δεν μπορείς να το καταλάβεις από το γράψιμό του. Άλλωστε επειδή ακριβώς ορισμένα θέματα, όπως οι ερωτικές σχέσεις, είναι σε μεγαλύτερη ζήτηση, δεν είναι σπάνιο να ασχολούνται με αυτές και άνδρες. Αντίθετα λίγες είναι αυτές που ασχολούνται με το μεταναστευτικό ζήτημα, για παράδειγμα την οικονομική ύφεση και την παγκοσμιοποίηση, καθότι άλλα ‘εμπορικά’ θέματα τα υποσκελίζουν. Όμως αυτό δε συμβαίνει μόνο στην Ελλάδα, αλλά είναι παγκόσμιο φαινόμενο. Επίσης αρκετές από τις νεαρές γυναίκες που γράφουν, θέλοντας να είναι αποκαλυπτικές, διαλέγουν τολμηρά θέματα, με τα οποία καταπιάνονται δύσκολα οι αντίστοιχης ηλικίας άντρες συγγραφείς, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι τα βιβλία δεν διακρίνονται για τη δύναμη, την πρωτοτυπία, την ευαισθησία και τον ενδιαφέροντα χειρισμό της γλώσσας. Δεν είναι μάλιστα τυχαίο ότι η πλειοψηφία των πρωτοεμφανιζόμενων πεζογράφων που βραβεύονται σε λογοτεχνικούς διαγωνισμούς είναι νεαρά κορίτσια!