Απόσπασμα από το κείμενο της Αμαλίας Ρούβαλη στην παρουσίαση των "Χάρτινων Ζωών".

Αυτό είναι το 5ο μυθιστόρημα της Πέρσας Κουμούτση. Αφιέρωσε μέχρι σήμερα 4 στην πατρίδα όπου γεννήθηκε, την Αίγυπτο, και τώρα περνάει στα πάτρια. Ποια,όμως, πάτρια; Η Πέρσα Κουμούτση πατάει γερά πάνω σε τρεις κουλτούρες: Στην Ελληνική της, αλλά της διασποράς, με όσα αυτό συνεπάγεται, στην μικρασιατική της και στην αραβική της Αιγύπτου.

Τις φέρει και τις τρεις’ κάποτε μία υπερισχύει αλλά οι άλλες δύο βρίσκονται πάντα από πίσω, τρέφοντας τα μετόπισθεν του ψυχισμού της και εφοδιάζοντάς την με άφθονο υλικό για μυθοπλασία.Τούτη τη φορά αφήνει τη μεσογειακή Αλεξάνδρεια και τις όχθες του Νείλου για τα παράλια της Μικρασίας. Στήνει το σκηνικό της στη Θεσσαλονίκη τα χρόνια μετά την καταστροφή του ’22 και ξεκινάει το ταξίδι, διατρέχοντας άλλοτε γοργά άλλοτε σε αργά πλάνα-σεκάνς τις δεκαετίες της Ελληνικής κοινωνίας φτάνοντας στο σχεδόν σήμερα, υπό το φως των κοσμοϊστορικών γεγονότων ολόκληρου περίπου του 20ου αιώνα.

Οι Χάρτινες Ζωές είναι γερά υφασμένο μυθιστόρημα χαρακτήρων, τόσο γυναικείων,όσο και ανδρικών.Τρεις είναι, λοιπόν, οι κύριοι γυναικείοι χαρακτήρες: η δωρική, με τα χρόνια, μορφή της Μαριάνθης, η οποία μεταφέρθηκε νέα κοπέλλα από το θερμοκήπιο της τρυφηλήςζωής της εύπορης οικογένειάς της στη Σμύρνη στις προσφυγικές κακουχίες της Θεσσαλονίκης στην δεκαετία του ’20. Η μαχήτρια του ΕΑΜ Μέλπωπου αποδρά στο Λένινγκραντ και γίνεται Βικτωρία και η κόρη της Ανθή, καρπός του έρωτά της στη Ρωσία, που καλύπτει μικροαστικά με το γάμο της με τον γιο της Μαριάνθης,Βαγγέλη. Εμφανίζονται εδώ δορυφορικά οι ανδρικοί χαρακτήρες, τους οποίους η συγγραφέας πλάθει το ίδιο αδρά, προικίζοντάς τους με ενδιαφέροντα στοιχεία.

Η Πέρσα Κουμούτση χαρίζει στοιχεία συνέχειας σε συμπεριφορά και στάση ζωής όχιμόνο στους γυναικείους αλλά και στους αντρικούς της ήρωες.Η συγγραφέας συνθέτει με μαεστρία ένα πολυεπίπεδο μυθιστόρημα που οι αρετέςτου γίνονται εμφανείς στην προσεκτική ανάγνωση. Με χρονισμούς που υπηρετούν λειτουργικά τον μύθο. Η Πέρσα Κουμούτση δεν εμπλέκεται συναισθηματικάστις περιπέτειες των ηρωϊδων και των ηρώων της, λες και αρνείται από θέση να συμπάσχει. Στέκει στην απέναντι άκρη και τους παρατηρεί μακροσκοπικά και μεψύχραιμο μάτι να πάσχουν και να σώζονται ή να μην σώζονται. Αυτή η αντιμετώπιση στη γραφή των ιστοριών προσθέτει βάθος και σασπένς στο μυθιστόρημα, χαρίζοντάςμας συνεχείς μικρές ανατροπές που συγκρατούν αμείωτο το ενδιαφέρον μας.

Μεταξύ άλλων, εισάγει το θέμα της σχέσης μαθήτριας-καθηγητή, προσφιλές στη λογοτεχνία. Στην προκειμένη περίπτωση, η Κουμούτση το χρησιμοποιεί ως πρόσχημα για να θέσει εδώ το ζήτημα του άνισου έρωτα μεταξύ του μεγαλύτερου de factο σε ηλικία καθηγητή, κλειδοκράτορα της γνώσης και στον έρωτα και της καθ’ όλα μαθήτριας, στη γνώση γενικά και στην εμπειρία του έρωτα, ειδικότερα.

Σαν μικρογραφία οικογενειακής saga, οι Χάρτινες Ζωές είναι ζωές αδύναμες και φτενές σαν το χαρτί, ζωές αχνά αποτυπωμένες στο χαρτί, ζωές που κόβουν σαν ξυράφι, καθώς το χαρτί, ισχυρές, σαν το χαρτί που τις διαιωνίζει χωρίς, ίσως, να βιωθούν, εντέλει, μη-ζωές;

Δύο είναι τα θέματα που αναδύονται ανάγλυφα από τις Χάρτινες Ζωές: πραγματωμένος ή ανεκπλήρωτος έρωτας και η έννοια της ελευθερίας των σύγχρονων γυναικών στο σκέπτεσθαι, το πράττειν και δημιουργείν, το αυτεξούσιο της ύπαρξής τους, δηλαδή. Κατ’ επέκτασιν, η φενάκη και τα εμπόδια των πολιτικο-κοινωνικών συνθηκών, οι δια γυμνού οφθαλμού ορατές διαφορές στην ψυχοσύνθεση των δύοφύλων. Η Πέρσα Κουμούτση στοχάζεται πάνω στα ερείπια αλλοτινών βίων γυναικών, στις επιρροές από την Ιστορία πάνω στις ζωές τους, καθώς τις ζουν και δεν τις ζουν.

Φτάνοντας στο σήμερα, η εγγονή Ανθή αποφασίζει να τα παίξει όλα για όλα και ν’ ακολουθήσει τον μοναδικό δρόμο που της είχε απομείνει, πριν να είναι οριστικά αργά. Τον δρόμο προς την ελευθερία, σπάζοντας όλα τα οικογενειακά, αταβιστικά, πολιτιστικά και επινοημένα, εν πολλοίς, δεσμά.

Τα σπάει και για τις δύο προγόνους της και για λογαριασμό τους. Αποδίδονταςδικαιοσύνη. Το σημαντικότερο, χαρίζοντας δικαίωση στις ματαιωμένες ζωές της γιαγιάς και της μητέρας της. Είναι ο μοναδικός τρόπος λύτρωσης και των τριών.

Για να ανατρέψει η συγγραφέας το δικό της ως τώρα μότο: «το ανεκπλήρωτοπαραμένει αναπόδραστο».

Χάρτινες Ζωές, της Πέρσας Κουμούτση- η δική μου παρουσίαση (Ρ.Μ)

Η ομιλία της δημοσιογράφου Ρίτσας Μασούρα για το βιβλίο μου «Χάρτινες Ζωές» κατά την παρουσίασή του στο βιβλιοπωλείο 'Έναστρον". Την ευχαριστώ θερμά, όπως και την συγγραφέα Ελένη Γκίκα, την ποιήτρια Αμαλία Ρούβαλη τον μουσικοσυνθέτη Αλέξανδρο Παγωνίδη για την υπέροχη μουσική του και όλους όσοι παραβρέθηκαν στην παρουσίαση.

"Όταν παίρνεις στα χέρια σου ένα βιβλίο, ελπίζεις πως τελειώνοντας το, θα 'χεις υφαρπάξει μερικά κομμάτια από τη ξένη ζωή που φυλάσσεται ως ανεκτίμητος θησαυρός στις σελίδες του. Ναι, γιατί οι σελίδες δεν είναι απρόσωπες,δεν είναι απλώς ένα χαρτί που το αγγίζεις και ικανοποιείσαι.Είναι το αποτύπωμα της ζωής των ηρώων, των πρωταγωνιστών του βιβλίου. Εκεί, καταγεγραμμένα τα πάθη, οι μικρότητες και οι μεγαλοσύνες, τα λάθη και οι συνεχείς διορθώσεις, οι νόμιμοι και οι παράνομοι έρωτες, οι πολλαπλές φαντασιώσεις, η σμίκρυνση των σπουδαίων γεγονότων, η μεγέθυνση των ασήμαντων συναισθημάτων, το εγώ των ανθρώπων απόλυτο, άκαμπτο, αλλά πολλές φορές ασπόνδυλο εγώ.

Επομένως, ένα βιβλίο θεωρείται επιτυχημένο όταν μπορεί και σε καθιστά κοινωνό αυτού του πλέγματος της ζωής και παράλληλα σου αφήνει περιθώρια να ταυτιστείς με τους ήρωές του. Διάβασα το βιβλίο της Πέρσας Κουμούτση. Διάβασα τις «Χάρτινες Ζωές» που για μένα δεν είναι χάρτινες, δεν κινδυνεύουν να γίνουν πολτός για ανακύκλωση, αλλά είναι ζωές από μπετόν αρμέ, ζωές που αντέχουν στον ιστορικό χρόνο. Κι έτσι όπως περνούσα από τη μια ιστορία στην άλλη των γυναικών που εναποθέτουν στα χέρια του αναγνώστη τις κρυφές τους στιγμές, τα όνειρα και τις πίκρες τους, τα θέλω τους, αλλά και την υποταγή τους στους κοινωνικούς κανόνες των εποχών, έτσι, λοιπόν, αισθάνθηκα να’ μαι κι εγώ κομμάτι από τα κομμάτια τους. Είδα κι εγώ δικές μου γυναίκες να με παρατηρούν από την άλλη πλευρά του δρόμου. Είδα τη μάνα, τη γιαγιά, τη θεία. Πρόσωπα που όπως και στο βιβλίο της Πέρσας θέλουν να μας μιλήσουν, να μας προφυλάξουν, να μας ανοίξουν τα μάτια, να μας παροτρύνουν να μην κάνουμε τα ίδια λάθη με εκείνες, αλλά να δεθούμε γύρω από το γαιτανάκι της ελευθερίας, κορδέλλες του χθες , του σήμερα και του αύριο.

Το βιβλίο γλυστράει όμορφα ανάμεσα στα δάκτυλα μας κι ας πονάνε και οι τρεις γυναίκες του. Δεν υπάρχει απλωμένο δίχτυ ασφαλείας. Οι ηρωίδες πέφτουν στο κενό και ο κρότος που αφήνουν πέφτοντας, είναι εκκωφαντικός. Υπάρχει όμως ένα κοινωνικό πλαίσιο και μέσα σ’ αυτό οι τρείς γυναίκες αναπαράγουν τον μικρόκοσμό τους, η κάθε μια διαφορετικά. Ωρες ώρες θυμίζουν τα παιδιά που παίζουν κουτσό στην αυλή και κάποια στιγμή η μάνα τα φωνάζει για φαγητό. Τα φωνάζει με ύφος αυστηρό, δεν σηκώνει αντιρρήσεις . Ετσι και οι γυναίκες της Πέρσας, παρατεταγμένες ενώπιον του χρόνου είναι σαν τα παιδιά που παίζουν κουτσό στη γειτονιά, καταπίνουν λαίμαργα τη ζωή κι ύστερα, όπως ο κούκος βγαίνει και λέει την ώρα, έτσι κι εκείνα χώνονται μέσα στην κουζίνα σε πλήρη τάξη και εναρμόνιση με το περιβάλλον. Βεβαίως πάντα υπάρχουν εξαιρέσεις. Το βλέπουμε και στο βιβλίο. Οι ήρωες ακριβώς επειδή ενέχουν το στοιχείο του ηρωϊσμού, ξεφεύγουν απ’ τη ρότα. Επαναστατούν, ερωτεύονται πέρα από τις δυνάμεις τους, σπάνε τα δεσμά, γίνονται αντισυμβατικοί, αναζητούν την ελευθερία, την απρόσιτη ελευθερία, ως τη στιγμή που η ίδια η ζωή, τους θυμίζει ψυχρά ότι είναι γυναίκες με περιορισμένη δράση και με περιορισμένους ορίζοντες....Δεν θα είχε νόημα να μιλήσουμε για τη ζωή των τριών γυναικών, της Μαριάνθης, της Βικτώριας, της Ανθής. Θα τις διαβάσετε άλλωστε. Εχει νόημα όμως να μιλήσουμε για την ελευθερία της γυναίκας. Το βιβλίο ολόκληρο είναι σαν μια κραυγή, κραυγή και ωδή στην ελευθερία. Εχει σημασία να συνειδητοποιήσουμε την πορεία της στον ελληνικό χρόνο και κόσμο για να αποδεχτούμε πως οι γυναίκες πάντα πάλευαν για όσα δεν είχαν και πάντα κέρδιζαν, αν και εφόσον το επεδίωκαν, τις μικρές μάχες που τους έφταναν για να ισορροπούν. Εχει σημασία να πούμε για το θάρρος τους, για την επιθυμία τους να ζήσουν έναν παράνομο έρωτα ή να τινάξουν στον αέρα μια καλοστημένη ζωή με την ελπίδα του ονειρικού κόσμου, της ονειρικής φυγής. Οι γυναίκες που γνωρίζουν ότι αν γίνουν Δαίδαλοι, θα χαθούν ,αλλά το τολμούν. Ναι, ακόμη κι όταν γνωρίζουν ότι η επιστροφή θα είναι ένας αδιαπραγμάτευτος εγκλωβισμός. Και οι τρεις γυναίκες της Πέρσας ζουν παρόμοιες καταστάσεις, άλλες με υπερβολική και πρωτόγνωση ένταση, άλλες λιγότερο, καθώς είναι περισσότερο συμβιβασμένες με το περιβάλλον τους.

Η Ιστορία είναι γεμάτη από σπουδαίες γυναίκες. Πολλές τα κατάφεραν κι ας κονταροκτυπήθηκαν στις εποχές τους με το ανδρικό κατεστημένο. Να θυμηθούμε τη Σιμον ντε Μποβουάρ και το «Γυναίκα δε γεννιέσαι, γίνεσαι», τη Γαλάτεια Καζαντζάκη, τη Διδώ Σωτηρίου, τις γυναίκες που πάλεψαν στην αντίσταση στην Κατοχή, να θυμηθούμε την Σπετσιώτισσα Ελένη Μπούκουρα που ντύθηκε άνδρας για να σπουδάσει ζωγραφική στην Ιταλία σε εποχές που θεωρείτο τρέλα κάτι τέτοιο και που ο κόσμος στο νησί εγκαίρως είχε φροντίσει να της κρεμάσει στο στήθος μια προσβλητική για τη γυναικεία της φύση ταμπέλα.... Η Γαλάτεια Καζαντζάκη σε μια συγκλονιστική ομιλία της το 1928 στην Αθήνα είχε χωρίσει τις εργαζόμενες γυναίκες σε τρεις κατηγορίες : τις πισωδρομικές, τις ελευθεριάζουσες και τις προοδευτικές φιλελεύθερες. Περίεργη κατανομή, αλλά αυτά ήταν τα όρια της εποχής της και προφανώς μια γυναίκα που εργαζόταν και ήταν όμορφη κινδύνευε να αποκτήσει τα χαρακτηριστικά μιας ελευθεριάζουσας γυναίκας. Ομως τελικά, οι γυναίκες χρειάστηκε να σκαρφιστούν λύσεις, να υποχωρούν, να επαναστατούν , να εξοργίζονται, αλλά να μεγαλώνουν τους γιούς όπως ακριβώς και οι δικές τους μάνες. Παρέμειναν για χρόνια σε δεύτερο πλάνο, άλλα όλο αυτό το διάστημα επεξεργάζονταν τις λεπτομέρειες και μερόνυχτα σχεδίαζαν τις υπόγειες διαδρομές τους ως το απέναντι πεζοδρόμιο, εκεί όπου λογικά τους θα τις περίμενε η ελευθερία.

Σήμερα, παρ ότι τίποτα δεν έχει πλήρως κερδηθεί, τίποτα δεν είναι χαρτογραφημένο με ακρίβεια, εμείς οι γυναίκες έχουμε κάνει τεράστια βήματα προόδου. Και μάλιστα έχουμε κερδίσει το σεβασμό του άλλου φύλου. Δεν θέλουμε να ποδοπατήσουμε τον άλλο, αντιθέτως θέλουμε να είμαστε μαζί, να πορευόμαστε μαζί, να σχεδιάζουμε τη ζωή μας μαζί. Το μαζί που είναι εταιρικό βεβαίως και ως γνωστόν σε μια εταιρία υπάρχουν σκαμπανεβάσματα.

Παρ όλα αυτά, υπάρχει ένα σοβαρό θέμα. Τα όρια. Ποιά είναι τα όρια της ελευθερίας και πού μπορούμε να φτάσουμε. Μήπως η μεγάλη ελευθερία γίνεται ασυδοσία; Μήπως η μεγάλη ελευθερία επιτρέπει να αναδύονται στην επιφάνεια οι μικρότητες και οι κακίες μας ; Δεν ξέρω, το θέτω ως ερώτημα. Στην «Ελευθερία» του Αμερικανού συγγραφέα Φράνζεν, βλέπουμε πως η πρωταγωνίστρια Πάτυ από κάποια στιγμή και πέρα δεν ξέρει πώς να διαχειριστεί τη μεγάλη ελευθερία που έχει. Η Πάτυ λυπάται τον εαυτό της επειδή είναι τόσο ελεύθερη.Η ελευθερία των επιλογών φέρνει δυστυχία. Το κοινωνικό συμβόλαιο τρίζει, μας ψιθυρίζει ο Φράνζεν, όταν οι παραδοσιακές πεποιθήσεις αποσαθρώνονται.Την ελευθερία δεν ξέρουν όλοι να τη χρησιμοποιούν σωστά. Η αλήθεια, όπως σημειώνει η Πέρσα στο προλογικό της σημείωμα, παραμένει ζητούμενο. Κι εγώ θα συμπληρώσω ότι παραμένει απελπιστικά υποκειμενική.

Κλείνω με τα λόγια μιας σπουδαίας Λιβανέζας συγγραφέως , της Etel Adnan σε φίλο της συγγραφέα. ".....H γυναίκα είναι το πλάσμα που περιμένει: περιμένει να μεγαλώσει, περιμένει να γίνει έφηβη, περιμένει τον μνηστήρα της, τον άντρα της, το παιδί της, τα γηρατειά και τον θάνατό της. Περιμένει τα παιδιά της να έρθουν και να φύγουν, να μεγαλώσουν και να παντρευτούν, τον άντρα της να πάει στη δουλειά το πρωί και να γυρίσει το βράδυ. Περιμένει το νερό να βράσει, τον πόλεμο να τελειώσει, την άνοιξη να ξανάρθει. Περιμένει κάποιος να τη φιλήσει, να την πάρει, να την απορρίψει, να τη λησμονήσει. Περιμένει τη στιγμη της αγάπης, τη στιγμή της εκδίκησης, της λήθης και πάλι του θανάτου..."

Παρουσίαση στις "Χάρτινες Ζωές"

Oι μεταφράσεις μου από την Αραβική Λογοτεχνία

(2011) Ενώπιον του θρόνου, Ναγκίμπ Μαγχφούζ, (Βραβείο Νομπέλ λογοτεχνίας), Αίγυπτος
(2011) Ο πρίγκιπας των Δαιμόνων, Γιούσεφ Ζιντάν, (αραβικό Booker), Αίγυπτος,
(2010) Χίμαιρα Ναγκίμπ Μαχφούζ, (Νόμπελ λογοτεχνίας), Αίγυπτος,
(2009) Η γλύκα του μελιού, Σάλουα αλ Νείμι, Συρία,
(2009) Όαση στο ηλιοβασίλεμα, Μπαχάα Τάχερ, (αραβικό Βοοκεr) Αίγυπτος,
(2009) Στη σκιά του Καΐρου, Ιμπραήμ Αμπντ ελ Μεγκίντ, (Βραβείο Ν. Μαχφούζ) Αίγυπτος,
(2008) Ταξί στους δρόμους του Καΐρου, Χάλετ ελ Χαμίσι, Αίγυπτος,
(2008) Μοντάχα, Χάλα ελ Μπάντρι, Αίγυπτος,
(2007) Η σοφία μιας ζωής, Ναγκίμπ Μαχφούζ, (Νόμπελ λογοτεχνίας), Αίγυπτος,
(2005) Φλυαρία πάνω στον Νείλο, Ναγκίμπ Μαχφούζ, (Νόμπελ λογοτεχνίας), Αίγυπτος,
(2004) Μέρες και νύχτες της Αραβίας, Ναγκίμπ Μαχφούζ, (Νόμπελ λογοτεχνίας), Αίγυπτος,
(2004) Σιωπή στη χώρα των πολέμων, Χόντα Μπαρακάτ, (Βραβείο Ν. Μαχφούζ) Λίβανος, ,
(2003) Αγάπη κάτω απ' τη βροχή, Ναγκίμπ Μαχφούζ, (Νόμπελ λογοτεχνίας) Αίγυπτος,
(2003) Κρυμμένα όνειρα στο Χαν ελ Χαλίλι, Ναγκίμπ Μαχφούζ, (Νόμπελ λογοτεχνίας), Αίγυπτος,
(2002) Απόμεινε από το χρόνο μια ώρα, Ναγκίμπ Μαχφούζ, (Νόμπελ λογοτεχνίας), Αίγυπτος,
(2002) Αδίσταχτος έρωτας, Ναγκίμπ Μαχφούζ, (Νόμπελ λογοτεχνίας), Αίγυπτος,
(2001) Ο καθρέφτης μιας ζωής, Ναγκίμπ Μαχφούζ, (Νόμπελ λογοτεχνίας), Αίγυπτος,
(2001) Το σοκάκι της αμαρτίας, Ναγκίμπ Μαχφούζ, (Νόμπελ λογοτεχνίας), Αιγυπτος,
(2001) Η πόλη του έρωτα και της φωτιάς, Γιούσεφ Ιντρίς, Βραβείο Ν. Μαχφούζ, Αίγυπτος,
(2000) Σκιές εξορίας και άλλα ποιήματα, Σαουδική Αραβία,
(1999) Το έπος των Χαραφίς, Ναγκίμπ Μαχφούζ, (Νόμπελ λογοτεχνίας), Αίγυπτος,
(1998) Τα παιδιά του Γκεμπελάουι, Ναγκίμπ Μαχφούζ, (Νόμπελ λογοτεχνίας), Αίγυπτος,
(1996) Το παλάτι των επιθυμιών, Ναγκίμπ Μαχφούζ, (Νόμπελ λογοτεχνίας), Αίγυπτος,

Χάρτινες ζωές: η ζύμωση της γυναικείας αγωνιστικότητας

Mια ενδιαφέρουσα προσέγγιση στις "Χάρτινες Ζωές".
Από το ιστολόγιο "lego"

Της Αντιγόνης Κ.

Ο τίτλος Χάρτινες Ζωές του νέου μυθιστορήματος της Πέρσας Κουμούτση, το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ψυχογιός, προαναγγέλλει την ευθραυστότητα της ανθρώπινης κατάστασης. Με βάση το μυθιστορηματικό άξονα, αυτή η ευθραυστότητα αγγίζει ιδίως το γυναικείο φύλο. Έχοντας επιλέξει, για θέμα, την αλήθεια τριών γυναικών και τριών γενεών, η συγγραφέας δεν θα απέφευγε το αναπόφευκτο και θα ερχόταν στα λόγια του Πάουλ Τσέλαν: λέγοντας την «αλήθεια», θα έλεγε τις «σκιές». Πλέον, εξ αφορμής του νόμου της γραφής, το μαρτύριο θα μαρτυρηθεί. Κατά συνέπεια, Χάρτινες Ζωές είναι οι σπονδυλωτές ζωές τριών αφηγηματικών προσώπων: της Μαριάνθης, της Βικτωρίας και της Ανθής. Η μία μετά την άλλη, εκφράζουν τη νομιμοποιημένη ιδέα της γυναικείας αγωνιστικότητας, στο πέρασμα του χρόνου, ενώ εξιστορούν τον τρόπο με τον οποίο η γυναικεία ταυτότητα ζυμώνεται, μέσα από το φυλλομέτρημα κόπων, ιδεολογιών και χρόνων. Υπό σκιά, πάντα, βλέπουμε πως έχει ευδοκιμήσει μία άλλη, παράλληλη ιστορία, η οποία ακολουθεί τις εξιστορούμενες ζωές τους, άλλοτε ραίνοντας αρκετές ενοχές και άλλοτε αποξηραίνοντας το πάθος. Στην πλούσια πορεία αυτής της εξέλιξης, τόσο της γυναικείας ελευθερίας όσο και της συνακόλουθης επίγνωσης, δεν τίθεται θέμα σύγκρισης, ποια από τις τρεις γυναίκες διαμορφώνει πιο ενεργό και πρωταγωνιστικό ρόλο, ακόμη και αν αυτό είναι προφανές από το τέλος του μυθιστορήματος. Το ενδιαφέρον δεν επικεντρώνεται εκεί, διότι ο τρόπος με τον οποίο η Πέρσα Κουμούτση διεισδύει στα λιμνάζοντα ύδατα του παρελθόντος τους, αποσκοπεί στην καθολική μετασχηματιστική εξέταση της γυναικείας προσωπικότητας. Σαν να μεταφράζει την αγωνία, την ηπιότητα και την καρτερικότητα σε διαλεκτική σχέση με τον αντίλογο, την αποφασιστικότητα και την αγωνιστικότητα, η μεταφράστρια της αιγυπτιακής ατμόσφαιρας και των τοπίων του νομπελίστα Ναγκίμπ Μαχφούζ, εδώ αντιπαλεύει το χρονικό της μοίρας, για να καταλήξει ότι οι γυναίκες μπορούν και διεκδικούν την ελευθερία, που δικαιούνται. Σε τριτοπρόσωπη αφήγηση, κλείνει το χρονικό των τριών γενεών-γιαγιάς, μητέρας, κόρης- με μια επιστολή σε πρώτο πρόσωπο, ως καθρέπτης, για το μέλλον, αλλά και ως είδωλο, του παρελθόντος, για τα πτώματα που αερίζονταν, μέχρι την ανάληψη της τελικής απόφασης. Και αν το μυθιστόρημα κινείται σε μονολογικό τόνο, καθώς εξυπακούεται πως το «εγώ» απευθύνεται σε ένα «εσύ» ούτως ώστε να αντανακλάται σε αυτό, βλέπουμε τη σχέση της πολυφωνίας να προσυπογράφεται και να ισχύει. Κατά τη διάρκεια της αναγνωστικής διαδρομής, μπορεί να μην υπάρχουν γλωσσικοί πειραματισμοί ύφους, εν τούτοις το κέντρο βάρους της αφήγησης δεν χάνεται ούτε στιγμή. Το μήνυμα αφορά στο ότι το υποκείμενο δεν είναι ποτέ σταθερό και δεδομένο, αντίθετα διαφοροποιείται μέσα από τη διαθήκη των εμπειριών, στις οποίες, τρόπον τινά, υποθηκεύει τη ζωή του, ενόσω διαχειρίζεται την επιστροφή των απωθημένων.

Πέρσα Κουμούτση Χάρτινες Ζωές, εκδόσεις Ψυχογιός, Αθήνα 2011.